AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPËRISË, INSTITUTI I HISTORISË
Historia e Popullit Shqiptar II
Përhapja e shkollave dhe e mësimit të gjuhës shqipe, si edhe zhvillimi i
kulturës kombëtare në përgjithësi, shtruan në rend të ditës nevojën e caktimit
të një alfabeti të vetëm. Rilindësit me të drejtë e shihnin mungesën e një
alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe jo vetëm si një problem gjuhësor e
kulturor, por edhe si një çështje politike, një shenjë dasie, që pengonte
bashkimin e shqiptarëve. Zgjidhja e saj do të ndihmonte si në lëvrimin e
mëtejshëm të gjuhës e të letërsisë shqipe, ashtu edhe në konsolidimin e
unitetit kombëtar dhe të bashkimit politik të popullit shqiptar.
Vendosja e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe u përgatit gjatë një
epoke të tërë të Rilindjes, falë veprimtarisë krijuese në lëmin e gjuhësisë dhe
të letërsisë të brezave të tërë të iluministëve shqiptarë, gjuhëtarë,
shkrimtarë, poetë, publicistë etj. Një ndihmesë të vyer dhanë organet e
shtypit, sidomos ato të viteve të fundit të shek. XIX dhe të fillimit të shek.
XX, ku spikati në mënyrë të veçantë revista “Albania” (Bruksel-Londër,
1897-1909) e Faik Konicës. Miratimi i alfabetit (alfabetares) së Stambollit, në
vitin 1879, ndonëse shënoi një hap të rëndësishëm përpara në rrugën e vendosjes
së një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe, nuk arriti ta zgjidhte
përfundimisht këtë çështje. Alfabeti i Stambollit u përhap vetëm në Shqipërinë
e Jugut e të Mesme, ndërsa në Shqipërinë e Veriut, posaçërisht në Shkodër
përdoreshin tri alfabete të tjera për shkrimin e shqipes, ai i shoqërisë
“Bashkimi” (1899), i “Agimit” (i jezuitëve) dhe alfabeti i shkrimtarëve të
vjetër të Veriut, që përdorej më shumë nga klerikët katolikë. Organet e shtypit
shqiptar, ndonëse botoheshin të gjitha me alfabetin latin, kishin ndryshime
ndërmjet tyre.
Në rrethana të tilla, vendosja e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe do
të arrihej jo vetëm në luftë me sunduesit e huaj osmanë, që përpiqeshin ta
pengonin atë si një arritje që do të çonte në afirmimin e mëtejshëm të kombit
shqiptar, por edhe duke kapërcyer frymën dhe interesat lokalë të shoqërive e të
grupeve kulturore shqiptare, që ushqeheshin edhe nga dasitë krahinore të
trashëguara nga e kaluara.
Ndonëse në thelb ishte një çështje kulture, njësimi i alfabetit të gjuhës
shqipe paraqitej njëherazi një nga problemet më të rëndësishme politike të
kohës, zgjidhja e të cilit do të varej nga zhvillimi i lëvizjes kombëtare në
përgjithësi. Në të vërtetë, thirrja e kongresit për njësimin e alfabetit të
gjuhës shqipe u bë e mundur vetëm në rrethanat e reja, që u krijuan për
lëvizjen kulturore-kombëtare pas shpalljes së kushtetutës në vitin 1908.
Nismën për thirrjen e kongresit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe e
mori klubi “Bashkimi” i Manastirit, që luante rolin kryesor ndërmjet klubeve
shqiptare. Drejtuesit e këtij klubi, menjëherë pas themelimit të tij, e
shpallën zgjidhjen e kësaj çështjeje si detyrën më të ngutshme të lëvizjes kombëtare.
Gjatë muajve gusht-shtator, pasi kishte marrë edhe pëlqimin e klubeve e të
shoqërive të tjera atdhetare, klubi i Manastirit ndërmori masat konkrete për
thirrjen e kongresit kombëtar për çështjen e alfabetit. Në “Zëdhënien” që u
shpërnda me këtë rast, ftoheshin të merrnin pjesë në kongres “gjithë
shqiptarët, brenda dhe jashtë Shqipërisë”, si edhe “çdo filolog” shqiptar.
Nisma e tij u prit mirë nga atdhetarët shqiptarë dhe nga klubet e shoqëritë
patriotike brenda e jashtë vendit, që u treguan të gatshme të dërgonin
përfaqësuesit e tyre në këtë kongres.
Kongresi u hap në Manastir më 14 nëntor 1908 dhe i vijoi punimet deri më 22
nëntor. Në Kongres morën pjesë 32 delegatë me të drejtë vote, që përfaqësonin
26 qytete e shoqëri të ndryshme shqiptare brenda dhe jashtë atdheut, si dhe 18
delegatë të tjerë si pjesëmarrës pa të drejtë vote. Kongresi i Manastirit u
shndërrua kështu në një kuvend të vërtetë mbarëshqiptar, në të cilin morën
pjesë gjithsej 50 delegatë nga të gjitha anët e Shqipërisë, nga qytetet e
vilajeteve të Manastirit, të Kosovës, të Janinës e të Shkodrës, si edhe nga
shoqëritë shqiptare të Bukureshtit, të Sofjes, të ShBA-së, të Egjiptit, të
Italisë etj.
Kongresi i Manastirit për çështjet që diskutoi e zgjidhi dhe si një nga
tubimet më të gjera e më përfaqësuese nga përbërja e tij, vlerësohet me të
drejtë si kuvendi më i rëndësishëm kombëtar në historinë politike e kulturore
të shqiptarëve në fillim të shek. XX. Delegatë të tij ishin shkrimtarët dhe
publicistët më të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, laikë e klerikë, si Gjergj
Fishta, Nikollë Kaçori, Ndre Mjeda, Gjergj Qiriazi, Mithat Frashëri, Hilë Mosi,
Mati Logoreci, Thoma Avrami, Sotir Peci, Shahin Kolonja, Luigj Gurakuqi, Adam
Shkaba; veprimtarë të lëvizjes kombëtare dhe të klubeve shqiptare, si Bajram e
Çerçis Topulli, Mihal Gramenoja, Fehim Zavalani, Dhimitër Mole, Nyzhet Vrioni,
Rrok Berisha, Leonidha Naço, Dhimitraq Buda, Akil Eftimi, Shefqet Frashëri,
Refik Toptani, Gligor Cilka, Emin bej Shkupi, Hafiz Ibrahim efendiu (nga
Shkupi), Ramiz Daci, Xhemal Beu (nga Ohri), Fahri Frashëri (nga Resna) etj.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Mithat Frashëri, ndërsa nënkryetarë Luigj Gurakuqi
e Gjergj Qiriazi. Megjithatë, për një varg arsyesh të diktuara nga rrethanat e
kohës, pati edhe intelektualë të shquar (si Faik Konica etj.) që nuk arritën të
merrnin pjesë në punimet e këtij Kongresi.
Gjatë dy ditëve të para të Kongresit u zhvilluan mbledhje të gjera e të
hapura, ku morën pjesë, përveç delegatëve, edhe intelektualë e nxënës të
shkollave të Manastirit, si edhe banorë të tjerë të këtij qyteti, rreth 400
veta. Këto mbledhje u shndërruan në manifestime kombëtare, në të cilat u
mbajtën fjalime patriotike për nevojën e bashkimit të të gjithë shqiptarëve,
gegë e toskë, myslimanë e të krishterë, si dhe për përparimin e kombit e të
kulturës së tij.
Vendin kryesor në punimet e Kongresit, duke përfshirë edhe mbledhjet e
hapura, e zuri çështja e caktimit të një alfabeti të përbashkët për të gjithë
shqiptarët. Gjatë diskutimeve që u bënë në ditët e para, të gjithë shfaqën
mendimin se alfabeti që do të vendosej duhej të kishte si bazë atë latin. Por
pikëpamjet e delegatëve më tej u ndanë, prandaj në ditën e tretë të punimeve
Kongresi zgjodhi një komision prej 11 vetash, të kryesuar nga at Gjergj Fishta,
ku bënin pjesë njohësit më të mirë të gjuhës shqipe, përkrahës të alfabeteve të
Stambollit, të “Bashkimit”, të “Agimit”, si dhe intelektualë të tjerë të
shquar. Komisionit iu dhanë fuqi të plota për të vendosur për këtë çështje.
Pas shumë diskutimesh Komisioni vendosi që të mos merrej në vështrim
asnjëri nga tri alfabetet e përmendura më sipër, por të krijohej një alfabet i
ri mbi bazën e atij latin, duke u dhënë shkronjave latine vlera fonetike në
përputhje me nevojat e gjuhës shqipe. Por Komisioni ndeshi në vështirësi për
caktimin e shkronjave dyshe, që nevojiteshin për ata tinguj të shqipes, që i
mungonin latinishtes (për dh, gj, nj, th etj.). Në këto rrethana, pas tri ditë
diskutimesh (17-19 nëntor), anëtarët e Komisionit, sikurse thuhej në vendimin e
Kongresit, “të shtyrë edhe nga disa shkaqe të përjashtme”, nuk arritën të
caktonin një alfabet të vetëm për gjuhën shqipe, prandaj vendosën “të kthehen
prapa”, duke pranuar alfabetin e Stambollit “e me të bashkë edhe një abece
thjesht latine, që të përdoreshin e të mësoheshin bashkarisht në mes të
shqiptarëve”. Të dy alfabetet do të përdoreshin detyrimisht në shkolla.
 |
Pjesëmarrësit e Kongresit të Manastirit:
Rreshti i parë (nga lart, nga e majta: Sami Pojani (delegat i Korçës), Zenel Glina(i Leskovikut), Leonidha Naçi (i Vlorës), Simon Shuteriqi (i Elbasanit), Dhimitër Bruda (i Elbasanit), Azis Starova (i Starovës), Adham Shkaba (i Sofjes), Mati Logoreci (i Shoqërisë “Agimi”).
Rreshti i dytë: Rrok Berisha Gjakova (i Shkupit), Bajo Topulli (i Gjirokastrës), Grigor Gilka (i Korçës), Sotir Peci (i Amerikës dhe i Bukureshtit), Shefqet Frashëri (i Korçës), Luigj Gurakuqi (i Shkodrës), Shahin Kolonja (i Kolonjës), Ahil Eftim Korça (i Konstancës), Hil Mosi (i Shkodrës).
Rreshti i tretë: Nyzhet Vrioni (i Beratit), Dhimitër Mole (i Filibesë - Bullgari), Gjergj Qiriazi (i Manastirit), At Gjergj Fishta (i Shoqërisë “Bashkimi”), Midhat Frashëri (i Klubit të Selenikut dhe Janinës), Don Nikollë Kaçori (i Durrësit), Don Ndre Mjeda (i Shoqërisë “Agimi”), Fehim Zavalani (i Manastirit).
Rreshti i katërt: Refik Toptani (i Tiranës), ÇerçizTopulli, Mihal Grameno (i Korçës). Anash janë dy patriotë jo delegatë.
Nga Mihal Gramenoja, në kujtimet e tij, përmenden si pjesëmarrës - por që mungojnë në këtë fotografi: Parashqevi Qiriazi (delegate e Shkollës së Çupave Korçë), Havez Ibrahimi dhe Emin Beu (të Shkupit), Rauf Beu (i Gjirokastrës) dhe Selahedin Beu (i Manastirit).
|
Ky vendim, që vetë Kongresi e quajti kthim prapa, u argumentua nga
Komisioni me “disa shkaqe të përjashtme” dhe pikërisht me nevojën për të
shtypur me alfabetin thjesht latin libra jashtë Shqipërisë dhe për
korrespondencat me jashtë. Në të vërtetë, me shkaqe të jashtme nuk kuptoheshin
vetëm ato thjesht teknike, por edhe trysnia e ushtruar mbi Komisionin nga
qarqet e shoqëritë e ndryshme shqiptare, që ishin për alfabetin e Stambollit
(në Shqipërinë e Jugut) dhe atë të “Bashkimit” në Gegëri e sidomos në Shkodër.
Vendimi për të përdorur bashkërisht dy alfabete u mor për të mos shkaktuar
përçarje në radhët e delegatëve dhe të shqiptarëve në përgjithësi. Në të njëjtën
kohë ai u quajt si një zgjidhje e përkohshme për të kaluar në të ardhmen në
përdorimin e një alfabeti të vetëm.
Ndonëse nuk caktoi një alfabet të vetëm, vendimi i Kongresit të Manastirit
ishte një hap i rëndësishëm përpara në rrugën e zgjidhjes përfundimtare të
çështjes së alfabetit të shqipes dhe ushtroi një ndikim të fuqishëm në
bashkimin politik dhe përparimin e mëtejshëm kulturor të kombit shqiptar. Me
këtë vendim iu dha fund kaosit që mbretëronte deri atëherë në çështjen e
shkrimit të shqipes. Në vend të alfabeteve të shumta që ishin përhapur në
Shqipëri e në kolonitë e mërgimit, tani do të përdoreshin vetëm dy, edhe këta
bashkërisht. Përveç kësaj, duke vendosur për dy alfabete, që mbështeteshin në
atë latin, Kongresi i Manastirit ripohoi edhe njëherë vendosmërinë e
shqiptarëve për të mbrojtur individualitetin e tyre kombëtar, kundër orvatjeve
të xhonturqve për t’u imponuar alfabetin arab dhe për t’i identifikuar ata me
turqit.
Atë që nuk e çoi dot deri në fund Kongresi i Manastirit, e zgjidhi përfundimisht
vetë jeta e popullit shqiptar. Alfabeti thjesht latin, duke qenë i papërzier e
më homogjen nga karakteri i shkronjave, më i lehtë e më praktik për shtyp, u
përhap gjithnjë e më shumë dhe nga fundi i Luftës së Parë Botërore u bë tashmë
alfabeti i përbashkët e i vetëm për gjithë shqiptarët, alfabeti i sotëm i
gjuhës shqipe.
Megjithëse çështja e njësimit të alfabetit zuri vendin kryesor në punimet e
Kongresit të Manastirit, vetë Kongresi nuk ishte një mbledhje thjesht
gjuhësore, por edhe një manifestim politik. Krahas tubimeve të hapura, u
organizuan edhe mbledhje të fshehta kushtuar çështjeve politike të ditës.
Objekti kryesor i diskutimeve në këto mbledhje ishin marrëdhëniet e shqiptarëve
me turqit, lufta për të drejtat kombëtare të popullit shqiptar, për zhvillimin
kulturor dhe ekonomik të vendit, si edhe marrëdhëniet me shtetet evropiane.
Përfundimet e këtyre diskutimeve dhe vendimet që u morën në këto mbledhje, u
përfshinë në programin kombëtar prej 18 pikash që iu dha deputetit të Korçës,
Shahin Kolonjës, për ta paraqitur në parlament në emër të shqiptarëve. Ky
program ështe një nga dokumentet më të rëndësishme të Kongresit të Manastirit,
në të cilin u pasqyruan aspiratat e shqiptarëve për autonominë
territoriale-administrative të Shqipërisë.
Vendin kryesor në program e zinin kërkesat politike për “njohjen zyrtare të
kombësisë shqiptare dhe të gjuhës shqipe”. Në lidhje të ngushtë me këtë
kërkohej emërimi i nëpunësve shqiptarë në të katër vilajetet, zgjedhja e të
gjitha organeve lokale, zgjerimi i kompetencave të tyre dhe kryerja e shërbimit
ushtarak nga dy deri në dy vjet e gjysmë në Shqipëri, nën drejtimin e oficerëve
shqiptarë të dalë nga shkollat ushtarake që do të ngriheshin në vend.
Pjesë përbërëse e kërkesës për njohjen e kombësisë shqiptare dhe e të
drejtave të saj, ishte edhe themelimi i shkollës së pavarur shqipe, që do të
arrihej duke i kthyer të gjitha shkollat shtetërore turke në Shqipëri, ato
fillore, qytetëse e të mesme, në shkolla kombëtare dhe duke vendosur gjuhën
amtare shqipe “si gjuhë mësimi në të gjitha këto shkolla shtetërore”, ndërsa
turqishtja do të mësohej si lëndë e veçantë, duke filluar nga viti katërt i
shkollës fillore. Të lidhura ngushtë me këtë ishin edhe masat që parashikohej
të merreshin për kthimin e shkollave në gjuhën greke, që funksiononin për
shqiptarët e krishterë, në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë mësimi,
duke i hequr ato nga administrimi i klerit dhe duke i shpallur shkolla
shtetërore. Këto shkolla do të mbaheshin me të ardhurat nga pasuritë e kishave,
të cilat duhej të administroheshin nga shteti dhe me të ardhurat e buxhetit të
shtetit osman. Për t’u prerë rrugën ndërhyrjeve të Austrisë, të Italisë e të
Greqisë në Shqipëri, kërkohej që klerikët katolikë e ortodoksë të paguheshin
nga shteti turk. Me këto masa do të kufizohej ndikimi i propagandave të huaja
shkollore e kishtare në Shqipëri, sidomos i asaj greke.
Një nga kërkesat më të rëndësishme në fushën e
arsimit ishte ajo për themelimin e një universiteti shqiptar, që kishte qenë
aspiratë e hershme e rilindësve. Për përgatitjen e profesorëve për këtë
universitet do të dërgoheshin çdo vit, me bursa të shtetit, të rinj që do të
mësonin në shkollat e larta të Evropës dhe të ShBA-së. Po kështu kërkohej të
themelohej një muze arkeologjik kombëtar në një nga qytetet e Shqipërisë.
Programi përmbante gjithashtu një varg masash, që kishin për qëllim
zhvillimin ekonomik të vendit, për të cilin ishte interesuar borgjezia
shqiptare. Të tilla ishin masat për hapjen dhe shfrytëzimin e minierave, për
ndërtimin e hekurudhave nga sipërmarrës shqiptarë, për ngritjen e ekonomive të
mëdha bujqësore në Myzeqe etj. Në pjesën ekonomike përfshihej edhe kërkesa për
kufizimin e depërtimit të kapitalit të huaj në ekonominë shqiptare, që kishte
për qëllim të ndalonte ekspansionin ekonomik të shteteve të huaja dhe në mënyrë
të veçantë t’u jepte mundësi borgjezisë shqiptare e kapitalit vendas të shtinte
në dorë tregun dhe ekonominë e Shqipërisë.
 |
| Shtëpia ku është mbajtur Kongresi i Manastirit |
Programi politik, i miratuar në Kongresin e Manastirit, megjithëse nuk
përmbante kërkesa të domosdoshme për organizimin e një shteti autonom, si
veçimi i territoreve shqiptare dhe forma e qeverisjes së tyre, ai pati rëndësi
të veçantë, sepse i përmbysi shpresat e tyrqve të rinj dhe të bashkëpunëtorëve
të tyre shqiptarë për ta kufizuar Kongresin vetëm me çështjet e alfabetit, për
ta mbajtur larg problemeve politike e luftës kundër regjimit xhonturk. Miratimi
i tij dëshmonte gjithashtu se Lëvizja Kombëtare Shqiptare edhe pas shpalljes së
kushtetutës kishte ruajtur karakterin e saj politik e të pavarur dhe kishte si
objektiv themelor realizimin e autonomisë së Shqipërisë.
Kongresi i Manastirit shënoi gjithashtu një hap të rëndësishëm në ngritjen
e shkallës së organizimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Vetë thirrja e tij
si një forum mbarëkombëtar, vendimet që mori për çështje të tilla që i takonin
gjithë kombit dhe, në mënyrë të veçantë, njohja faktike e klubit të Manastirit
si klub qendror, me të cilin do të mbanin lidhje gjithë klubet e tjera,
dëshmojnë për vendosjen e një bashkërendimi të veprimtarisë organizative e
politike-kulturore të klubeve dhe të shoqërive shqiptare, nën drejtimin e
klubit “Bashkimi” të Manastirit. Jo rastësisht konsujt e huaj e trajtonin këtë
masë si një përpjekje që do të krijonte njëlloj federate të klubeve shqiptare.
Vendimi për t’i dhënë klubit “Bashkimi” të Manastirit, që qëndronte në krye
të luftës për të drejtat kombëtare të shqiptarëve, atributet e një klubi
qendror, u arrit pas kundërshtimit të përpjekjeve të krahut të moderuar të
lëvizjes kombëtare për t’u imponuar klubeve e shoqërive shqiptare udhëheqjen
politike dhe organizative të klubit të Stambollit, drejtuesit e të cilit,
përgjithësisht, njiheshin si përkrahës të xhonturqve.
Kongresi i Manastirit dhe vendimet e tij përbëjnë një nga ngjarjet më të
rëndësishme në historinë e re të popullit shqiptar. Për herë të parë pas
kuvendeve, që u mbajtën në periudhën e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) dhe të
Lidhjes së Pejës (1899-1900), u mblodhën në këtë Kongres përfaqësues nga të
gjitha krahinat e Shqipërisë dhe u morën vendime të rëndësishme për çështjen e
alfabetit e për ato politike, që ndihmuan për ngritjen në një shkallë më të
lartë të kulturës e të arsimit shqiptar, si edhe për bashkimin e tij të
mëtejshëm në luftën për çlirimin kombëtar.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire